Veenhuizen is een plaats in de gemeente Noordenveld in de Nederlandse provincie Drenthe. Tot 1 januari 1998 behoorde Veenhuizen tot de gemeente Norg. Het dorp bestaat uit verschillende verspreid van elkaar gelegen onderdelen en telt ongeveer 1.265 inwoners, inclusief een wisselend aantal langgestraften. (Wikipedia)

Veenhuizen. Een dorp in Drenthe dat in niets lijkt op andere dorpen. Een voormalige dwangkolonie waar meer dan honderd Rijksmonumenten getuigen van een uniek verleden. Rechte lanen en statige panden, musea, ateliers en sfeervolle eet- en drinkadresjes – zonder uitzondering gevestigd in historische gebouwen. Daaromheen: uitgestrekte natuurgebieden, van hoogveen tot beekdal.

MYSTERIE IN HET VEEN

Een dorp waar een boevenbus rijdt, waar verpleegden werkten, waar grafzerken staan met opschriften als Beroep: kolonist, waar meermalen per week gortsoep op het menu stond… dat is een plek waar je meer van wilt weten. Veenhuizen is omgeven door mysteries, van het veen tot het Vierde Gesticht. Heeft er een kerk gestaan op de heuvel in het bos dat nu het Spaanse Kerkhof wordt genoemd? Wie waren de mensen die naar de dwangkolonie werden ‘opgezonden’? Waarom dragen de huizen zulke strenge opschriften?

GEVANGENISDORP

Veenhuizen heeft een lange geschiedenis als het gaat om dwangarbeid en heropvoeding tot ‘arbeidzame menschen’, zoals generaal Johannes van den Bosch het formuleerde. Die geschiedenis is geen afgesloten hoofdstuk. Nog altijd spelen straf en heropvoeding in Veenhuizen een grote rol. Weliswaar naar de maatstaven van nu: men spreekt tegenwoordig van detentie en reclassering. In Veenhuizen staan drie gevangenissen waar honderden gedetineerden hun straf uitzitten. Door hoge hekken afgesloten van de buitenwereld, te midden van het weidse landschap.

DE MAATSCHAPPIJ VAN WELDADIGHEID

Tot de negentiende eeuw telde Veenhuizen slechts een handvol huizen. Dat veranderde toen de ambitieuze generaal Johannes van den Bosch in 1818 de Maatschappij van Weldadigheid oprichtte, in een poging de enorme armoede in Nederland te bestrijden. Na de stichting van een vrije kolonie in Frederiksoord en een onvrije inrichting in Ommerschans, liet hij zijn oog vallen op het gehucht Veenhuizen en stichtte er een tweede dwangkolonie.

In de hoogtijdagen van de Maatschappij van Weldadigheid werden in Veenhuizen duizenden ‘verpleegden’ gedwongen heropgevoed. Landlopers en bedelaars belandden alleen of met hun hele gezin in Veenhuizen. Mannen, vrouwen en kinderen werden gescheiden van elkaar ondergebracht in het Eerste, Tweede en Derde Gesticht. Met werk op het veen en in de drie gestichten voorzagen ze in de kosten van hun schamele levensonderhoud.

Desondanks belandde de Maatschappij van Weldadigheid steeds dieper in de schulden en in 1859 nam het Rijk de onvrije koloniën Veenhuizen en Ommerschans over van de Maatschappij. Enige jaren later werden ze omgedoopt tot Rijkswerkinrichtingen.

NAAR VEENHUIZEN OPGEZONDEN

Na de oprichting van de vrije koloniën in Frederiksoord, Willemsoord en Wilhelminaoord en de onvrije kolonie Ommerschans, laat Johannes van den Bosch in 1822 een tweede dwangkolonie bouwen in Veenhuizen. De generaal hoopt dat hier ‘de luiaard in eene volstrekte noodzakelijkheid gebragt wordt door arbeid in zijn onderhoud te voorzien’, om hen zo tot ‘bruikbare menschen’ te maken.

Het leven in de kolonie was zwaar, al waren de kolonisten wel wat gewend als het ging om beroerde leefomstandigheden. Onder hen landlopers, alcoholisten, prostituees en straatarme weeskinderen.
Hele gezinnen werden naar Veenhuizen opgezonden. Schrijnend was, dat de gezinsleden bij aankomst direct van elkaar werden gescheiden. Mannen, vrouwen en kinderen leefden in de kolonie Veenhuizen apart van elkaar. Met zo’n tachtig mensen woonden ze in gemeenschappelijke zalen, waar ze aten en sliepen. Ook de kinderen moesten werken, veelal op het land. Ze kregen overigens wel allemaal onderwijs.

Wie was opgezonden naar Veenhuizen, kwam op enig moment weer vrij en mocht met wat reisgeld op zak terug naar huis. Helaas was de recidive hoog: velen keerden telkens terug naar de kolonie. Omdat ze het hoofd in de buitenwereld niet boven water konden houden, om wat voor reden dan

MONUMENTAAL DORP

Ooit een dwangkolonie, nu een dorp met meer dan honderd Rijksmonumenten. Tastbaar erfgoed dat een uitzonderlijk verhaal vertelt. Verschillende wandel- en fietsroutes voeren langs de fraaie monumenten.

De sobere architectuur, de rechte lijnen en de belerende opschriften op veel panden springen direct in het oog. En wie langs monumenten als het hospitaal, het slachthuisje, de energiecentrale, het maallustcomplex en het ambachtscluster loopt, begrijpt dat Veenhuizen ooit geheel zelfvoorzienend was. Een autarkische samenleving midden in een geïsoleerd veengebied.

KOSTBARE ERFENIS

De erfenis van Veenhuizen omvat meer dan honderd Rijksmonumenten, plus een schat aan immaterieel erfgoed. Een erfenis die bescherming verdient. En krijgt, want gelukkig is het tij gekeerd. Sneuvelden enkele decennia terug veel mooie panden in Veenhuizen onder de slopershamer, nu zijn de meeste monumenten gerestaureerd. Veel van de gerenoveerde gebouwen hebben een nieuwe bestemming gekregen en Veenhuizen is zelfs geplaatst op de Werelderfgoedlijst van UNESCO, samen met de andere koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid. De voormalige dwangkolonie en Rijkswerkinrichting Veenhuizen is een historische plek met toekomst.

Er wordt hard gewerkt aan een zorgvuldige restauratie en herbestemming van de monumenten in Veenhuizen.
Dit heeft het dorp in 2011 al de internationale EDEN Award opgeleverd. EDEN staat voor European Destinations of Excellence en is een initiatief van de Europese Commissie. In 2011 was het thema duurzame herbestemming van lokaal erfgoed – een thema dat het huidige Veenhuizen op het lijf is geschreven.